Της Νεκταρίας Καρακατσάνη*
Η πανδημία του νέου κορωνοϊού ανέτρεψε θεμελιώδη δεδομένα, εισάγοντας πλήθος αβεβαιοτήτων και νέων προσεγγίσεων σε κάθε έκφανση της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής. Ο αντίκτυπος στην παγκόσμια οικονομία είναι τόσο ισχυρός, που είναι εύλογο να κυριαρχεί στις αναλύσεις των ειδικών, παράλληλα με τη δυναμική της διασποράς του ιού και τις ερευνητικές εξελίξεις σε ιατρικό επίπεδο. Μια διάσταση που συχνά υποβαθμίζεται, ενώ είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την οικονομική ανάκαμψη καθώς και την αποτροπή πανδημιών, αφορά το περιβάλλον και ειδικότερα, την πράσινη μετάβαση. Πρόκειται για τον δομικό μετασχηματισμό όλης της οικονομίας σε μια βιώσιμη κατεύθυνση, με τεκτονικές αλλαγές σε κάθε τομέα και ολιστικές στρατηγικές, ώστε να επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι μείωσης των ρύπων.
Παρά τις προκλήσεις που αναδύονται στην εποχή του κορωνοϊού και τις αντίρροπες θέσεις κάποιων κρατών μελών (όπως Πολωνία, Τσεχία, Ουγγαρία), η προσήλωση της Ευρώπης στην πράσινη ανάπτυξη ήταν και παραμένει ισχυρή. Η Νέα Πράσινη Συμφωνία, που ανακοινώθηκε τον Δεκέμβριο του 2019, θα διοχετεύσει 1 τρις € κατά την προσεχή δεκαετία, με στόχο την κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Παράλληλα, αναθεωρείται το κοινοτικό πλαίσιο για τις τραπεζικές χρηματοδοτήσεις καθώς και τις κρατικές ενισχύσεις, ώστε να ενσωματώσει, με αυξημένη βαρύτητα, περιβαλλοντικά κριτήρια. Η βιώσιμη ανάπτυξη τέθηκε σαφώς στον πυρήνα του Ταμείου Ανάκαμψης από το Eurogroup του Απριλίου, ενώ οι κρίσιμες λεπτομέρειες εφαρμογής μένουν να εξειδικευτούν. Επιπρόσθετα, η χώρα μας έχει ήδη δρομολογήσει μια ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων σε εθνικό επίπεδο αλλά και πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της διεθνούς σύγκλισης.
Ωστόσο, η Ευρώπη εκλύει μόλις το 12% των εκπομπών CO2 παγκοσμίως, γεγονός που αναδεικνύει εμφατικά ότι οι διεθνείς εξελίξεις και προσεγγίσεις είναι καταλυτικής σημασίας για την επίτευξη κλιματικών στόχων, που έχουν, εξ’ ορισμού, παγκόσμια διάσταση. Πόσο βιώσιμη είναι η Πράσινη Ατζέντα στην μετα-κορωνοϊό εποχή; Κάποια στοιχεία είναι πράγματι ενθαρρυντικά, στο βαθμό που θα δρομολογήσουν δομικές και όχι παροδικές αλλαγές. Παράλληλα ωστόσο, πολλαπλοί κίνδυνοι αναδύονται. Οι επιπτώσεις στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι ιδιαίτερα σύνθετες και δεν επιτρέπουν εφησυχασμό. Αντιθέτως, επιβάλλουν ενισχυμένες και συντονισμένες δράσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Ας δούμε κάποιες παραμέτρους.
Ανάσα για το περιβάλλον – Αποκαλυπτικοί Δείκτες
Ο καταλυτικός περιορισμός μετακινήσεων και οικονομικών δραστηριοτήτων, οι διασυνοριακές απαγορεύσεις, η εκτεταμένη εφαρμογή της τηλε-εργασίας και της τηλε-εκπαίδευσης, αποτέλεσαν συνδυαστικά μια προσωρινή ανάσα για το περιβάλλον. Αυτό αποτυπώθηκε με απτό τρόπο στην υποχώρηση των επιπέδων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παγκοσμίως, από την Αθήνα έως τη Μαδρίτη, το Πεκίνο και τη Νέα Υόρκη.
Ειδικότερα, με την εφαρμογή του lockdown, τα επίπεδα του NO2 υποχώρησαν κατά 40-55% σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Στη Θεσσαλονίκη, η μείωση άγγιξε έως και το 58% στο διάστημα 11 Μαρτίου-20 Απριλίου συγκριτικά με πέρυσι, ενώ τα αιωρούμενα σωματίδια περιορίστηκαν έως και 27%, σύμφωνα με στοιχεία της Περιφέρειας. Στα επίπεδα CO2, η πτώση διαφοροποιήθηκε αισθητά μεταξύ των πόλεων, αντανακλώντας τη διαφορετική ένταση των μέτρων, τοπικά χαρακτηριστικά (π.χ. πυκνότητα πληθυσμού, βλάστηση, βιομηχανίες) και τη σύνθεση του ενεργειακού μίγματος. Έτσι, στο Παρίσι ο περιορισμός του CO2 τον Μάρτιο άγγιξε το 70%, ενώ στη Νέα Υόρκη μόλις το 10%. Σε 7 ευρωπαϊκές πόλεις που μελετήθηκαν αναλυτικά, οι μειώσεις κυμάνθηκαν από 8% σε «πράσινη» γειτονιά του Βερολίνου έως 75% στο Ηράκλειο Κρήτης.
Συνολικά, σε παγκόσμιο επίπεδο, ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (ΔΟΕ) εκτιμά ότι οι εκπομπές CO2 θα υποχωρήσουν το 2020 κατά 8%, δηλαδή περίπου 3 δις τόνους, ποσότητα που ισοδυναμεί με τις ετήσιες εκπομπές της Ινδίας. Η μείωση αυτή αντισταθμίζει όλη την άνοδο που σημειώθηκε την προηγούμενη δεκαετία. Ειδικότερα, η κατανάλωση ενέργειας αναμένεται να υποχωρήσει κατά 6% παγκοσμίως, και 11% στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ οι πηγές ενέργειας χαμηλών ρύπων θα αποτελέσουν το 40% της παγκόσμιας παραγωγής. O ΔΟΕ επισημαίνει ωστόσο την αβεβαιότητα που διέπει τις παραδοχές, καθώς όλα εξαρτώνται από τον ρυθμό επανόδου της οικονομίας και την εξέλιξη της πανδημίας.
Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι οι οδικές μετακινήσεις έως τα τέλη Μαρτίου περιορίστηκαν παγκοσμίως στο 50% συγκριτικά με επίπεδα του 2019, ενώ ο αριθμός των πτήσεων ημερησίως συρρικνώθηκε διεθνώς από 200 χιλ. σε μόλις 70 χιλ. Στην Ευρώπη, στις αρχές Μαϊου, υπήρξαν μόλις 4.800 πτήσεις ημερησίως έναντι 32.000 πέρυσι. Μάλιστα, η εταιρεία με τις περισσότερες πτήσεις ήταν η μεταφορική DHL. Αντίστοιχα, η ζήτηση πετρελαίου, που στην παγκόσμια κρίση του 2009 υποχώρησε κατά 1.3 εκατ. βαρέλια ημερησίως, συγκριτικά με το προηγούμενο έτος, αναμένεται τώρα να βυθιστεί έως και 10 εκατ. βαρέλια.
1. Βραχυπρόθεσμη η επίπτωση του lockdown
Οι παραπάνω συγκρίσεις είναι αποκαλυπτικές, όχι όμως απαραίτητα δομικές. Ενδεικτικά, αν η τηλε-εργασία διατηρηθεί σε κάποιο βαθμό και μετά την υποχώρηση του κορωνοϊού, αυτό μπορεί να επιφέρει σημαντικό αντίκτυπο στον τομέα των μεταφορών και το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα. Όπως επισημαίνεται σε σχετικό άρθρο στο MIT Technology Review, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου υποχωρούν αισθητά σε περιοχές που εφαρμόζουν lockdown, αλλά γρήγορα επανέρχονται στα συνήθη επίπεδα με την άρση των μέτρων. Είναι ενδεικτικό ότι στην παγκόσμια οικονομική κρίση του 2009, οι εκπομπές υποχώρησαν κατά 1.4% αλλά το επόμενο έτος εμφάνισαν άνοδο 5.1%, υπερβαίνοντας την τάση πριν την κρίση. Επιπρόσθετα, θα απαιτούνταν μια μείωση ορυκτών καυσίμων κατά 10% σε επίπεδο έτους, προκειμένου να διατηρηθεί ένα θετικό περιβαλλοντικό αποτέλεσμα.
Ερευνητές της κλιματικής αλλαγής από το Ινστιτούτο CICERO της Νορβηγίας επισημαίνουν ότι για να επιτευχθεί ο στόχος της κλιματικής ουδετερότητας του 2050, ο φετινός ρυθμός μείωσης CO2 θα πρέπει να διατηρηθεί αμείωτος, περίπου στο 5%, για κάθε έτος εφεξής. Η επισήμανση αυτή υπογραμμίζει τις θεμελιώδεις αλλαγές που πρέπει να υλοποιηθούν, ώστε οι κλιματικές πολιτικές, και όχι τα περιοριστικά μέτρα, να προκαλούν ένα ισοδύναμο αποτέλεσμα και μάλιστα συνεχές, για 3 ολόκληρες δεκαετίες. Εξίσου ανησυχητική είναι και η επισήμανση των ειδικών ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος ενισχύει την πιθανότητα εξάπλωσης ιών με απειλητική διάσταση.
2. Η πτώση του κόστους CO2 – Παρενέργειες στις κλιματικές δράσεις
Στο ευρωπαϊκό χρηματιστήριο ρύπων, όπως και σε άλλα σχήματα διεθνώς, οι τιμές εκπομπών CO2 έχουν υποχωρήσει αισθητά, από τα επίπεδα των 25 € ανά τόνο, πριν την πανδημία, στο φάσμα των 15-20 € . Η πτώση αυτή περιορίζει τις δαπάνες των ενεργειακών εταιρειών, αποτελώντας έναν σταθεροποιητικό παράγοντα, σε μια συγκυρία που η ζήτηση ενέργειας και οι τιμές χονδρεμπορικής υποχωρούν σημαντικά, ενώ αναδύονται προβλήματα εισπραξιμότητας στον κλάδο (π.χ. από ξενοδοχεία, καταστήματα, ανέργους). Παράλληλα όμως, η πτώση του κόστους CO2 αποτελεί κίνδυνο για τις κλιματικές πολιτικές, ιδίως καθώς ενισχύει την ανταγωνιστικότητα των ορυκτών καυσίμων ή περιορίζει την ελκυστικότητα των ηλεκτρικών αυτοκινήτων.
Επιπρόσθετα, περιορίζει τα έσοδα από τις δημοπρασίες δικαιωμάτων CO2, τα οποία διοχετεύονται στην πράσινη ανάπτυξη. Οι παρενέργειες είναι ανησυχητικές και για τη χώρα μας, όπου το 72% αυτών των εσόδων διοχετεύεται στον Ειδικό Λογαριασμό για τις ΑΠΕ. Είναι αποκαλυπτικό ότι μια πτώση από τα 24 στα 16 € ανά τόνο, για το 2020 θα προκαλούσε έλλειμμα στον ΕΛΑΠΕ 118 εκατ. €. Αντίστοιχα, το υπόλοιπο ποσοστό, 28%, από τα έσοδα δημοπρασιών, που διοχετεύεται σε δράσεις ενεργειακής απόδοσης, ηλεκτροκίνησης και αντιστάθμισης στη βιομηχανία, θα περιοριζόταν κατά 46 εκατ. €. Άλλες επιδράσεις του lockdown (μείωση ζήτησης, πτώση τιμών χονδρεμπορικής) μπορεί επίσης να διογκώσουν το έλλειμμα, με πιθανή αντανάκλαση στη χρέωση ΕΤΜΕΑΡ των λογαριασμών ρεύματος.
Ωστόσο, όλες οι παράμετροι εξετάζονται ενδελεχώς από τους αρμόδιους φορείς, ώστε να αποτραπούν δυσμενείς εξελίξεις. Τα αντισταθμιστικά μέτρα που βρίσκονται σε εφαρμογή περιλαμβάνουν μηχανισμούς εγγυοδοσίας, ενισχυμένα προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας και επιδοτήσεις στην ηλεκτροκίνηση, ενώ θεμελιώδους σημασίας είναι η επιτάχυνση της αδειοδότησης των ΑΠΕ, με απλοποιημένες διαδικασίες, χωρίς γραφειοκρατικές αγκυλώσεις. Αυτή την περίοδο, η τιμή ρύπων στο ευρωπαϊκό χρηματιστήριο κινείται διορθωτικά, στα 20 € ανά τόνο, και η μετεξέλιξη της είναι κρίσιμη για τις πράσινες δράσεις.
3. Ο ετεροχρονισμός του Μηχανισμού Διόρθωσης
Το ευρωπαϊκό Σχήμα Εμπορίας Ρύπων (ETS) περιέχει έναν ενδογενή μηχανισμό διόρθωσης, που απορροφά τυχόν πλεόνασμα στην αγορά, ώστε να αποτρέψει μη αποδεκτά επίπεδα τιμών για τους κλιματικούς στόχους. Πρόκειται για τον μηχανισμό Market Stability Reserve, που άρχισε να εφαρμόζεται από το 2019. Αν το πλεόνασμα ρύπων υπερβεί ένα όριο (τους 833 εκατ. τόνους), ο μηχανισμός αποσύρει από την αγορά ένα ποσοστό, το 24% έως το 2023 και το 12% στη συνέχεια.
Στο τέλος του 2018, η αγορά ρύπων εμφάνιζε πλεόνασμα 1.65 δις τόνων και έτσι ενεργοποιήθηκε η απόσυρση 397 εκατ. τόνων για την περίοδο αναφοράς, 1.9.2019 έως 31.8.2020. Για την αντίστοιχη περίοδο φέτος, οι υπολογισμοί θα βασιστούν στο πλεόνασμα ρύπων στο τέλος του 2019, μη λαμβάνοντας υπόψη επομένως, την επίπτωση της πανδημίας. Ο ετεροχρονισμός αυτός επιφέρει ουσιαστική καθυστέρηση στην ενσωμάτωση δεδομένων και αναμφίβολα, δεν ευνοεί τη διόρθωση των τιμών CO2 στα επίπεδα που απαιτεί η πράσινη μετάβαση. Η επαναξιολόγηση του μηχανισμού από την Κομισιόν έχει προγραμματιστεί για το 2021 αλλά οι υφιστάμενες συνθήκες δεν αποκλείουν να εξεταστεί νωρίτερα.
Αντισταθμιστικά στη στρέβλωση αυτή, μπορεί να λειτουργήσει η επικείμενη αναθεώρηση των ευρωπαϊκών στόχων για το 2030 σε πιο φιλόδοξα επίπεδα, όπως η μείωση εκπομπών CO2 από το 40% στο φάσμα 50-55%. Ειδικότερα, οι τομείς που υπόκεινται στο σχήμα ETS υποχρεούνται σε μείωση 43% έως το 2030, συγκριτικά με το 2005, ενώ οι αναθεωρημένοι στόχοι θα αυξήσουν την υποχρέωση αυτή κατά 10-15%. Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι τι ακριβώς θα θεσπιστεί για το υπόλοιπο 50% των ρύπων στην Ευρώπη, που δεν υπόκεινται στο ETS.
4. Ισχυροποίηση των ορυκτών καυσίμων;
Παρά την έμφαση στην πράσινη μετάβαση, τα ορυκτά καύσιμα υπήρξαν ευνοημένα κατά την αντιμετώπιση της κρίσης σε αρκετές χώρες. Ειδικά καθώς η βύθιση της ζήτησης λόγω lockdown συνέπεσε με τον «πόλεμο τιμών» στο πετρέλαιο, κάποια πακέτα στήριξης, όπως των ΗΠΑ, περιλαμβάνουν σε σημαντικό βαθμό επιχορηγήσεις, δανειοδοτήσεις με ευνοϊκούς όρους, αναστολή φόρων και άλλων υποχρεώσεων, ιδίως σε εταιρείες εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Είναι ενδεικτικό ότι εν μέσω της πανδημίας, ο αγωγός πετρελαίου KeyStone XL, από τον Καναδά προς τις ΗΠΑ, έλαβε ενίσχυση 5 δις $ από την κυβέρνηση της Alberta. 3 Αμερικανικές πολιτείες εφάρμοσαν ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις για τις διαδηλώσεις κατά των ορυκτών καυσίμων, ενώ ασκήθηκαν πιέσεις για μειώσεις 200 εκατ. $ στους φόρους των ορυχείων, ένα ποσό που προοριζόταν ωστόσο, για την κάλυψη ιατρικών δαπανών του προσωπικού. Επιπρόσθετα, στην Κίνα οι μονάδες άνθρακα που αδειοδοτήθηκαν στο διάστημα 1-18 Μαρτίου 2020 υπερέβησαν τον ετήσιο αριθμό αδειών του 2019.
Η Αυστραλία παρουσίασε μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση, ανακοινώνοντας στις αρχές Μαϊου, ότι 300 εκατ. € θα διοχετευτούν σε projects υδρογόνου, χωρίς να αποκλείει τα ορυκτά καύσιμα. Έτσι, θα διασφαλιστεί η διαφοροποίηση των πηγών του υδρογόνου, από τον άνθρακα έως το φυσικό αέριο και τις ΑΠΕ. Αξίζει να επισημανθεί ότι παγκοσμίως, τα ορυκτά καύσιμα συνεχίζουν να λαμβάνουν επιδοτήσεις 5 τρις $ ετησίως, σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ.
Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί επιβεβαίωσαν εμφατικά την προσήλωση στην «Νέα Πράσινη Συμφωνία». Η Επίτροπος Ενέργειας εξήγγειλε ήδη το «Κύμα Ανακαίνισης» για εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια τον Σεπτέμβριο και την κατάρτιση στρατηγικής για τα υπεράκτια αιολικά, τα πράσινα αέρια στα δίκτυα φυσικού αερίου, και νέες τεχνολογίες, όπως οι μπαταρίες και οι ηλεκτρολύτες, που θα καταστήσουν πιο ανταγωνιστικό το πράσινο υδρογόνο.
5. Η στροφή των πετρελαϊκών στα πλαστικά
Η βιομηχανία του πετρελαίου, που είχε ήδη αντιμετωπίσει συμπίεση κερδών το προηγούμενο διάστημα λόγω της πράσινης μετάβασης, βρέθηκε φέτος αντιμέτωπη με πρωτοφανή δυσμενή δεδομένα. Ο πετρελαϊκός κλάδος είχε ήδη στραφεί στα πλαστικά, αξιοποιώντας παράπλευρα προϊόντα ως πρώτη ύλη, για να αντισταθμίσει τμήμα των απωλειών του. Η τάση αυτή αναμένεται να ισχυροποιηθεί. Ενδεικτικά, η Shell επένδυσε 6 δις $ για την κατασκευή εργοστασίου διάσπασης αιθυλενίου και την παραγωγή 1.6 εκατ. τόνων πολυαιθυλενίου ετησίως, το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως από πλαστικές συσκευασίες έως εξαρτήματα αυτοκινήτων. Σύμφωνα με τους New York Times, η υποδομή θα περιλαμβάνει 3.300 οχήματα εμπορευμάτων, που θα εκπέμπουν ετησίως όσο μισό εκατ. αυτοκίνητα. Αντίστοιχα, η Chevron υπέγραψε συμφωνία με την Qatar Petroleum για επένδυση 8 δις $ στην Ακτή του Κόλπου με ετήσια παραγωγή 2 εκατ. τόνους αιθυλενίου έως το 2024. Η Exxon Mobil ανέπτυξε συνεργασία με την Σαουδική Αραβία για παραγωγή 1.8 εκατ. τόνων στο Χιούστον, με αναμενόμενη ολοκλήρωση το 2022.
Σύμφωνα με στοιχεία του Φινλανδικού Ινστιτούτου Γεωλογίας, το 10% της παραγωγής των διυλιστηρίων χρησιμοποιείται ήδη ως πρώτη ύλη για τη βιομηχανία πλαστικών, η ζήτηση των οποίων έχει σχεδόν διπλασιαστεί την τελευταία εικοσαετία, υπερβαίνοντας το ρυθμό άλλων υλικών. Ο ΔΟΕ εκτιμά ότι έως το 2050 η ζήτηση πετρελαίου για την παραγωγή πλαστικών θα υπερβεί την κατανάλωση από αυτοκίνητα.
Ο ρόλος της έρευνας και της καινοτομίας είναι καταλυτικός τόσο στις βιομηχανικές διεργασίες όσο και σε λύσεις κυκλικής οικονομίας, ώστε αυτή η στροφή του πετρελαϊκού κλάδου να ενσωματώσει στο μέγιστο βαθμό βιώσιμους δείκτες. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται επίσης στις συνέργειες των υδρογονανθράκων με υδρογόνο και παράκτια αιολικά πάρκα. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Καινοτομίας, που συστάθηκε φέτος, θα εστιάσει ακριβώς, στον πράσινο μετασχηματισμό τομέων με υψηλή ένταση εκπομπών CO2.
6. Ηλεκτρονικές αγορές – Είναι περιβαλλοντικά φιλικές;
H εκτίναξη του ηλεκτρονικού εμπορίου ήταν μια από τις πιο ισχυρές επιπτώσεις της πανδημίας, με τους διεθνείς κολοσσούς να ενισχύουν αισθητά τους εσωτερικούς μηχανισμούς διανομής, αλλά και μικρές εταιρείες να αναπτύσσουν εύχρηστες εφαρμογές. Στη χώρα μας, η άνοδος άγγιξε έως και το 200% σε κάποιες κατηγορίες προϊόντων.
Στην ετήσια επιστολή του προς τους μετόχους στα μέσα Απριλίου, o CEO της Amazon, Jeff Bezos, δήλωσε ότι ένας από τους τομείς με αξιοσημείωτη άνοδο, οι παραγγελίες φρούτων και λαχανικών από το διαδίκτυο, περιορίζουν τις εκπομπές CO2 κατά 43% ανά τεμάχιο, σύμφωνα με μελέτη της Amazon. Στο Πανεπιστήμιο του Michigan ωστόσο, αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη αυτό το συμπέρασμα, τονίζοντας τον κρίσιμο ρόλο των παραδοχών, όπως το αν κάποιος πηγαίνει στο οπωροπωλείο περπατώντας ή οδηγώντας, το ύψος των αγορών του, και το μέγεθος της οικογένειάς του. Επισημαίνουν ότι η όποια διαφορά εκπομπών CO2 προκαλείται μόνο στο τελευταίο στάδιο της εφοδιαστικής αλυσίδας, που αφορά μόλις το 10% των συνολικών εκπομπών. Παράλληλα όμως, η ενεργειακή απόδοση είναι αισθητά υψηλότερη σε έναν κεντρικό αποθηκευτικό χώρο, όπου διατηρείται μια βέλτιστη ψύξη, χωρίς απώλειες από την παρουσία πελατών. Επιπρόσθετα, παραγγελίες πολλαπλών πελατών, σε ένα όχημα που τις διανέμει, είναι περιβαλλοντικά προτιμότερες από πολλαπλούς οδηγούς που κατευθύνονται σε ένα οπωροπωλείο.
Μια κρίσιμη συνιστώσα γενικότερα, είναι η πληθώρα των πλαστικών συσκευασιών που χρησιμοποιούνται στις δύο εναλλακτικές και αν αυτές λειτουργούν συμπληρωματικά ή αν το διαδίκτυο υποκαθιστά πλήρως τη φυσική επίσκεψη σε καταστήματα. Το πώς επηρεάζονται οι καταναλωτικές μας συνήθειες στην εποχή του κορωνοϊού, π.χ. αν μια εβδομαδιαία επίσκεψη αντικαθίσταται από συχνότερες ηλεκτρονικές παραγγελίες, μικρότερης κλίμακας, συνιστά επίσης καθοριστική παράμετρο. Οι ηλεκτρονικές συναλλαγές καταλήγουν οι ειδικοί, δεν είναι απαραίτητα πιο φιλικές για το περιβάλλον, κι αυτό ανησυχεί τους καταναλωτές. Κάποιες εταιρείες, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, επενδύουν ακριβώς σε αυτό το σκέλος, τις βιώσιμες συσκευασίες, τις οποίες αναπτύσσουν εξατομικευμένα για ένα ευρύτατο φάσμα προϊόντων των συνεργατών τους. Κάποιες μέρες μετά την παράδοση, παραλαμβάνουν τις συσκευασίες από τους πελάτες, τις απολυμαίνουν και τις επαναχρησιμοποιούν.
7. Μάσκες και Γάντια – Η περιβαλλοντική διάσταση
Τα προϊόντα ατομικής προστασίας, όπως μάσκες, γάντια και απολυμαντικά μαντηλάκια, είναι υπερπολύτιμα από υγειονομικής πλευράς αλλά η περιβαλλοντική τους διαχείριση αποτελεί πρόκληση. Τα πρωτόκολλα υγιεινής επιβάλουν, όπως είναι εύλογο, τη μη ανακύκλωση τους. Οι υφασμάτινες μάσκες, όπου είναι επιτρεπτή και αποτελεσματική η εφαρμογή τους, αποτελούν μια οικολογική εναλλακτική. Ποια είναι όμως η αριθμητική κλίμακα του ζητήματος;
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτίμησε ότι για την ανταπόκριση στον κορωνοϊό απαιτούνται 89 εκατ. ιατρικές μάσκες, 76 εκατ. γάντια εξέτασης, και 1.6 εκατ. ιατρικές ποδιές, σε μηνιαία βάση. Σύμφωνα με τις συστάσεις του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Ασθενειών, για τη φροντίδα ενός ασθενούς απαιτούνται ημερησίως 15 μάσκες Ν95. Αν αυτή η σύσταση χρειαζόταν να εφαρμοστεί για τα 1.6 εκατ. εντοπισμένων κρουσμάτων στην Ευρώπη, θα απαιτούνταν 24 εκατ. μάσκες Ν95 ανά ημέρα φροντίδας. Ο θεωρητικός αυτός υπολογισμός δίνει απλά μια αίσθηση για το ζήτημα των αποβλήτων που προκύπτει. Είναι χαρακτηριστικό ότι η παραγωγή της Κίνας τον Απρίλιο ανήλθε σε 200 εκατ. μάσκες ημερησίως, μια ποσότητα σχεδόν 20πλάσια από τις αρχές Φεβρουαρίου.
8. Η πρόκληση της ανακύκλωσης
Παράλληλα, στις μονάδες ανακύκλωσης πολλών χωρών, σημαντικές ποσότητες απορριμμάτων, που στο παρελθόν διοχετευόταν στην Κίνα μετά από αρχική επεξεργασία, πλέον στοιβάζονται αναξιοποίητες. Επιπλέον, η παραμονή στο σπίτι διόγκωσε τα οικιακά απορρίμματα, ενώ περιόρισε την ανακύκλωση, που είχε ως σημαντική πηγή εμπορικά καταστήματα. Όπως ανέφερε ο Αντιδήμαρχος Καθαριότητας στο Δήμο Θεσσαλονίκης, τον 1ο μήνα των περιοριστικών μέτρων, συλλέχθησαν άνω των 5 χιλιάδων τόνοι απορριμμάτων. Παράλληλα, ενώ από το κέντρο της πόλης συλλεγόταν 12 τόνοι απορριμμάτων για ανακύκλωση, στην περίοδο της καραντίνας δεν υπερέβαιναν τους 2.5 τόνους. Επιπρόσθετα, αρκεί να εντοπιστεί ένα απολυμαντικό μαντηλάκι ή ένα γάντι σε έναν μπλε κάδο, ώστε να καταλήξει για προληπτικούς λόγους ολόκληρο το περιεχόμενό του στα κοινά απορρίμματα.
9. Αντιπεριβαλλοντικό lobbying
Στις ΗΠΑ, η βιομηχανία πλαστικών άσκησε πιέσεις για την άρση της απαγόρευσης στις πλαστικές σακούλες μιας χρήσης, αναφέροντας ότι οι επαναχρησιμοποιούμενες τσάντες συμβάλουν στην εξάπλωση του ιού. Το lobbying του κλάδου ήταν επιτυχές σε αρκετές πολιτείες, ενώ περιβαλλοντολόγοι τονίζουν ότι ο χρόνος παραμονής του ιού στο ύφασμα δεν είχε μελετηθεί επαρκώς και είναι αισθητά μικρότερος από ότι στο πλαστικό.
Στην Ευρώπη, αντίστοιχο αίτημα απορρίφθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι νέοι ευρωπαϊκοί κανονισμοί εισάγουν απαγορεύσεις για τα πλαστικά μιας χρήσης, όπως μαχαιροπίρουνα, καλαμάκια, αναδευτήρες, έως το 2021 και θέτουν στόχο 90% για τη συλλογή πλαστικών μπουκαλιών έως το 2029. Όμως, οι συνήθειες αρκετών καταναλωτών έχουν ήδη επηρεαστεί, π.χ. αποφεύγουν να επαναχρησιμοποιήσουν και τις σακούλες του supermarket, για αποφυγή της διασποράς του ιού.
Επιπρόσθετα, αγροτικοί σύνδεσμοι, όπως στη Γερμανία, πιέζουν για αναβολή της εφαρμογής της στρατηγικής «from farm to fork», που έχει ως στόχο τη βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη, καθώς και για λιγότερο αυστηρούς περιορισμούς π.χ. στη χρήση λιπασμάτων. Είναι αποκαλυπτικό ότι οι εκπομπές ρύπων από την παραγωγή πλαστικών παγκοσμίως ισοδυναμούσε το 2019 με 190 μεγάλες ανθρακικές μονάδες, σύμφωνα με στοιχεία του CIEL. Ο ρυθμός ανακύκλωσης των πλαστικών εκτιμάται διεθνώς στο 8.5%-11%, ενώ πάνω από 9 εκατ. τόνοι πλαστικών καταλήγουν στις θάλασσες. Οι συνθήκες αυτές δεν επιτρέπουν εφησυχασμό.
10. Το διεθνές momentum για την κλιματική αλλαγή
Η προηγούμενη διεθνής διάσκεψη του ΟΗΕ για το Κλίμα, τον Δεκέμβριο στη Μαδρίτη, έληξε με δηλώσεις απογοήτευσης ότι η ισχυρή δέσμευση της Συνθήκης του Παρισιού είχε εξανεμιστεί. Οι σοβαρές ενστάσεις της Βραζιλίας, των ΗΠΑ και της Αυστραλίας μετέθεσαν κρίσιμα σημεία για την επόμενη διάσκεψη, στη Γλασκώβη, τον Νοέμβριο του 2020. Παράλληλα, η Κίνα κατέστησε σαφές ότι δεν προτίθεται να μειώσει άμεσα τις εκπομπές της. Το 2019, οι επενδύσεις της σε ΑΠΕ υποχώρησαν κατά 8%, ενώ 150 GW μονάδων άνθρακα, όσο δηλαδή όλη η δυναμικότητα της Ευρώπης, βρίσκονται υπό κατασκευή ή επανεξέταση. Η μετάθεση της επόμενης διεθνούς διάσκεψης για το 2021 εντείνει την αβεβαιότητα για διεθνή σύγκλιση.
Παράλληλα, ο covid-19 επηρέασε αισθητά τον ρυθμό διείσδυσης των τεχνολογιών ΑΠΕ αλλά και την παραγωγή ηλεκτρικών οχημάτων, λόγω αρρυθμιών στην εφοδιαστική αλυσίδα ή περιορισμών μετακίνησης. Μόνο στην Καλιφόρνια, οι ακυρώσεις για φωτοβολταϊκά στέγης επηρέασαν πάνω από 250 χιλιάδες εγκαταστάτες, στις αρχές των περιοριστικών μέτρων. Επιπλέον, σε αρκετές χώρες, δόθηκαν εύλογα διαστήματα παράτασης στα χρονοδιαγράμματα υλοποίησης έργων ΑΠΕ που είχαν κερδίσει σε διαγωνιστικές διαδικασίες. Σε αυτό το κρίσιμο στάδιο, η διεθνής διπλωματία για το κλίμα θα αποβεί καταλύτης των εξελίξεων. Εξίσου κρίσιμος είναι και ο επανακαθορισμός της ευρωπαϊκής βιομηχανίας, ώστε να ενισχυθεί η παραγωγή πράσινων τεχνολογιών, υλικών ή εξαρτημάτων αυτών, και να περιοριστούν αντίστοιχες ασυνέχειες στο μέλλον.
Συμπεράσματα
α) Οι πολλαπλές προκλήσεις που προαναφέρθηκαν υπογραμμίζουν ότι είναι κρίσιμο η ανασυγκρότηση της παγκόσμιας οικονομίας να διατηρήσει έναν ισχυρό πράσινο προσανατολισμό. Όπως τονίζεται σε πρόσφατη διακήρυξη 13 Υπουργών Ενέργειας της ΕΕ, με ισχυρή συμμετοχή της χώρας μας, οι ΑΠΕ, η εξοικονόμηση ενέργειας, η αποθήκευση, το υδρογόνο, τα έξυπνα δίκτυα, οι διασυνδέσεις, η ηλεκτροκίνηση, και η δίκαιη μετάβαση των περιοχών άνθρακα, πρέπει να συνιστούν σημείο αναφοράς στο στάδιο της ανάκαμψης. Παράλληλα, η Ευρώπη, πέρα από τις σαφείς διακηρύξεις της, οφείλει να εξειδικεύσει άμεσα τα πράσινα χρηματοδοτικά εργαλεία, ιδίως μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης. Στη χώρα μας, μια δέσμη κρίσιμων μέτρων για την πράσινη μετάβαση αλλά και τη σταθεροποίηση του ενεργειακού τομέα στις όποιες παρενέργειες του covid-19 βρίσκεται ήδη σε τροχιά υλοποίησης, με συνεχή αξιολόγηση των δεδομένων.
β) Είναι πολύ σημαντικό η χώρα μας να επιλέξει κάποιους τομείς των πράσινων τεχνολογιών και να εστιάσει μεθοδικά σε αυτούς, σε παραγωγικό και ερευνητικό επίπεδο, ώστε να αναπτύξει εξειδίκευση και θέσεις εργασίας. Οι πράσινες χρηματοδοτήσεις από τον τραπεζικό τομέα, ιδίως με την εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Κανονισμού Ταξινόμησης, η μετεξέλιξη της ΕΤΕπ σε «κλιματική» τράπεζα, και τα ευρωπαϊκά κονδύλια, ειδικά για την ολοκλήρωση τομέων (ιδίως ενέργεια, υποδομές, μεταφορές και βιώσιμη γεωργία) και την πράσινη καινοτομία στη βιομηχανία, αποτελούν μια σημαντική ευκαιρία, που πρέπει να αξιοποιήσουμε στο έπακρο. Ο βαθμός εξάρτησης του ΑΕΠ μας από τον τουρισμό και την κατανάλωση, μας καθιστά εξαιρετικά ευάλωτους, όπως έγινε φανερό.
γ) Η πανδημία ανέδειξε ότι είμαστε ιδιαίτερα ευάλωτοι από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος που έχουμε προκαλέσει. Η στρατηγική για το κλίμα, δεν είναι απλά στρατηγική ανάπτυξης, αλλά πρωταρχικά, στρατηγική ζωής. Παράλληλα, αποδείξαμε εμπράκτως ότι μπορούμε να λειτουργούμε υπεύθυνα για το κοινό μας καλό. Η ίδια προσήλωση και αποτελεσματικότητα πρέπει να διέπει και τη συντονισμένη δράση μας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, παρά τις αντίρροπες τάσεις που εμφανίζονται διεθνώς και υπονομεύουν την πράσινη μετάβαση.
* Η Νεκταρία Καρακατσάνη είναι μαθηματικός με εξειδίκευση στα οικονομικά της ενέργειας, μέλος της ΡΑΕ, του ACER και του CEER. Το κείμενο εκφράζει προσωπικές σκέψεις.
